Zarys powstania i działalności kliniki toksykologii w Krakowie

W 1966 r. (1 listopada) realizując postępową myśl tworzenia oddziałów poświęconych centralizacji i specjalistycznemu leczeniu osób zatrutych chemicznie, dzięki staraniom internisty dr Jana Cetnarowicza (1908 – 1974), ucznia prof. Tadeusza Tempki, oraz przychylności kierownika Katedry Medycyny Pracy i Chorób Zawodowych AM prof. dr med. Leona Cholewy (1914 – 1984), powołano Oddział Ostrych Zatruć i Reanimacji Kliniki Chorób Zawodowych. Zlokalizowany w budynku Kolegium Towarzystwa Jezusowego przy ul. Kopernika 26. Od 1939 r. działał tu Szpital Polskiego Czerwonego Krzyża dla rannych żołnierzy w czasie II wojny światowej. Po wojnie mieścił się tam „pawilon” I Kliniki Chorób Wewnętrznych, kierowanej przez prof. Leona Tochowicza, rektora Akademii Medycznej. Pierwszym ordynatorem był doc. Cetnarowicz, a po powstaniu w 1969 r. Instytutu Medycyny Wewnętrznej bezpośrednie kierownictwo samodzielnej Kliniki Toksykologii Instytutu objął internista prof. Cholewa, uczeń prof. Leona Tochowicza. Pierwszym adiunktem Kliniki, a po śmierci dr Cetnarowicza, zastępcą kierownika Kliniki został w 1973 r. uczeń prof. Tadeusza Tempki i prof. Stanisława Kirchmayera – dr med. Adam Wiernikowski, który pełnił tę funkcję do 1 czerwca 1992 r. Od 1969  do 1973 r. był również sekretarzem Rady Naukowej Instytutu. Po śmierci prof. Cholewy, kierownikiem Kliniki – 1 lutego 1984 r. – został Jego uczeń – dr med. Janusz Pach (habilitacja z toksykologii klinicznej w 1985 r., tytułu profesora w 1991 r.), który tę funkcję pełnił do przejścia na emeryturę w 2006 r..

Klinika jako oddział funkcjonował w byłym powojennym szpitalu PCK w obrębię Kolegium Jezuitów przy ul. Kopernika 26. Początkowo głównym zadaniem było szkolenie personelu w którym ważną role odegrały Zakład Medycyny Sądowej AM, Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie i Instytut Medycyny Pracy w Łodzi. Między tymi jednostkami a Kliniką istniało wiele przyjaznych powiązań – personalnych i koleżeńskich oraz zrozumienie wspólnych celów leczniczych i naukowych. Szczególnie we wdzięcznej pamięci należy zachować lekarzy i naukowców z którymi pracownicy Kliniki Toksykologii współpracowali lub nadal współpracują: prof. Jana Markiewicza, prof. Tadeusza Borkowskiego, prof. Zdzisława Marka, prof. Macieja Bogusza, prof. Franciszka Trelę, prof. Małgorzatę Kłys, prof. Marię Kałę, prof. Andrzeja Starka i prof. Jerzego Brandysa  z Krakowa, prof. Tadeusza Bogdanika, prof. Janusza Hankego i Zbigniewa Kalicińskiego z Łodzi, prof. Witolda Zegarskiego i dr Janusza Szajewskiego z Warszawy, prof. Kazimierza Marka i dr Jana Kłopotowskiego z Sosnowca. Efektem współpracy, w których wymienieni odegrali duża rolę, były m.in. działania organizacyjne oraz dobrze udokumentowane i na wysokim poziomie wspólne posiedzenia naukowe i publikacje. Pomimo funkcjonowania w spartańskich warunkach lokalowych, udawało się wprowadzać nowoczesne metody postępowania z chorym zatrutym, między innymi metody przyśpieszające eliminację trucizn, stosowanie swoistych odtrutek, gromadzić i katalogować dane dotyczące niebezpiecznych substancji, prowadzić telefoniczną konsultacje toksykologiczną dla osób fizycznych i prawnych, rozwijać analizę toksykologiczną. Należy wspomnieć o wydaniu w 1989 r. podręcznika „Klinika ostrych zatruć. Zarys praktyczny dla studentów medycyny i lekarzy” – autorstwa Janusza Pacha i Adam Wiernikowskiego, opartego na doświadczeniu własnym autorów.

W 1993 r. wynajmowane pomieszczenia Kliniki, przekazano Jezuitom, a Klinika została przeniesiona do Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Ludwika Rydygiera, kierowanego przez dr med. Andrzeja Hydzika (1936-2002). W tym nowo otwartym Szpitalu istotnie poprawiły się warunki lokalowe oddziału klinicznego. Dopiero wtedy można było stworzyć nowoczesną klinikę, w skład której wchodził 24 łóżkowy oddział leczenia ostrych zatruć, z 4 łóżkami wzmożonego nadzoru toksykologicznego umożliwiającymi podtrzymywanie funkcji życiowych i intensywne leczenie pacjentów z najcięższymi zatruciami ksenobiotykami. W ramach rozszerzania usług stworzono 10 łóżkowy Pododdział Detoksykacji dla leczenia osób uzależnionych od alkoholu i narkotyków, którego organizatorem i kierownikiem był dr Adam Wiernikowski. W Pododdziale wdrożono pierwszy w Małopolsce program leczenia substytucyjnego metadonem pacjentów uzależnionych od opiatów. Wszystkie działania realizowano w większości własnymi siłami specjalistów – toksykologów, internistów, kardiologów, gastrologów, specjalistów chorób zawodowych, psychiatrów i psychologów, których w szerokim zakresie kształcono i zatrudniano. Dzięki temu interdyscyplinarnemu podejściu, do użytku klinicznego wprowadzono zasadę holistycznej diagnostyki i leczenia nie tylko bezpośrednich efektów działania trucizn, lecz także ich powikłań narządowych. Co więcej w podejściu tym uwzględniano wszechstronnie aspekty psychologiczno-psychiatryczne ostrych zatruć i uzależnień od substancji psychoaktywnych.

Pełnienie dyżurów toksykologicznych wymogło otwarcie Toksykologicznej Izby Przyjęć, która w późniejszym okresie funkcjonowała w obrębie szpitalnego Oddziału Ratunkowego. Było to bez wątpienia korzystne dla postępowania z pacjentem, gdyż od samego przyjęcia zatrutego do szpitala, opiekę medyczną nad nim nadzorował toksykolog kliniczny.

Własna pracownia toksykologiczna z wyszkolonym w analizie toksykologicznej personelem, wyposażona w nowoczesną aparaturę, stała się jedynym, działającym całodobowo w makroregionie południowo-wschodniej Polski laboratorium, oznaczających metodami referencyjnymi obecność ksenobiotyku w płynach biologicznych. Umożliwiło to szybką diagnostykę zatrucia i podjęcie właściwego postępowania i leczenia.

Zwiększająca się potrzeba i rola telefonicznej konsultacji toksykologicznej doprowadziła do powstania Ośrodka Informacji Toksykologicznej rozwijającego bazy toksykologiczne, zbierającego dane dotyczące epidemiologii zatruć i toksykowigilencji.

Otwarcie funkcjonującej przy oddziale Poradni Toksykologicznej  umożliwiło ambulatoryjną kontrolę pacjentów po przebyciu ostrego zatrucia oraz konsultacje toksykologiczną dla pacjentów z podejrzeniem zatrucia.

Powstałą strukturę organizacyjną, w łączności z dostępem do pozostałej, nowoczesnej bazy diagnostyczno-leczniczej szpitala można śmiało nazwać „modelowym ośrodkiem toksykologicznym”. Wykorzystując możliwości Szpitala im. L. Rydygiera, rozszerzano zabiegi lecznicze, w tym metody pozaustrojowej eliminacji trucizn, oraz diagnostyczne jak tomografia komputerowa głowy dla oceny uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, badania scyntygraficzne i morfologiczne dla oceny uszkodzeń wątroby. Wprowadzono szerokie opracowanie psychologiczne i psychiatryczne pacjentów po próbach samobójczych. Najnowszy okres w dziejach Kliniki cechuje się wprowadzaniem nowej metod wspomagania niewydolnej wątroby jaką jest dializa albuminowa.

W chwili (2006) przejścia prof. Janusza Pacha na emeryturę, obowiązki kierownika Kliniki powierzono dr hab. Jerzemu Szczeklikowi, prof. UJ, a funkcję ordynatora dr n. med. Barbarze Groszek, doświadczonemu toksykologowi klinicznemu.

Po powrocie Kliniki do Szpitala Uniwersyteckiego 1 lutego 2011 r. pełnienie obowiązków kierownika Kliniki Toksykologii i Chorób Środowiskowych powierzono dr n. med. Piotrowi Hydzikowi, który został także kierownikiem Oddziału Toksykologii w ramach Oddziału Klinicznego Chorób Wewnętrznych, których ordynatorem jest prof. Tomasz Grodzicki. Należy tu zwrócić uwagę, że Klinika Toksykologii wchodziła początkowo w skład Katedry Medycyny Pracy i Chorób Zawodowych AM, która następnie zmieniała nazwę na Katedrę Medycyny Pracy i Chorób Środowiskowych, której kierownikiem był prof. Janusz Pach. W 2006 r. Katedrę przemianowano na Katedrę Toksykologii i Chorób Środowiskowych UJ CM, której kierownikiem została prof. Krystyna Obtułowicz. Po jej przejściu na emeryturę w 2013 r. kierownictwo Katedry powierzono dr hab. Ewie Czarnobilskiej.     

Zawsze ważne było wszechstronne szkolenie personelu i zdobywanie licznych specjalizacji i tytułu naukowego doktora. Od powstania Kliniki opublikowano ponad 700 prac naukowych, w tym 3 podręczniki i liczne rozdziały książek. Prace naukowe poświęcone były zagadnieniom statystycznym i epidemiologicznym ostrych zatruć chemicznych, zatruciom tlenkiem węgla, alkoholami i innymi rozpuszczalnikami organicznymi, zatruciem lekami, grzybami, substancjami żrącymi. Publikowano również prace obejmujące ogólne problemy toksykologiczne, sprawy organizacyjne, rozpoznawanie i leczenie ostrych zatruć, informację toksykologiczną, zatrucia zawodowe i ochronę pracowników przemysłowych przed chemicznymi szkodami zawodowymi. Tu należy wymienić badania „terenowe” w Fabryce Opon w Dębicy oraz ekspertyzę środowiskową opartą na badaniach wysypiska śmieci w Baryczy k. Krakowa. W 1985 r. za badania epidemiologiczne zatruć chemicznych mieszkańców Krakowa zespół w składzie: Janusz Pach, Zdzisław Marek i Maciej Bogusz otrzymali nagrodę Prezydenta m. Krakowa. Liczne prace dotyczyły interesujących, niekiedy unikalnych, opracowań klinicznych, kazuistycznych lub opartych na większym materiale, oceniających przyżyciowo uszkodzenia narządowe w przebiegu zatruć na podstawie kompleksowych badań klinicznych, badań histopatologicznych, enzymatycznych, scyntygraficznych, tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego oraz anatomopatologicznych.

Ukoronowaniem działalność prof. Pacha było wydanie w 2009 r., pod jego redakcją podręcznika pt. „Zarys Toksykologii Klinicznej”.

Pracownicy Kliniki brali czynny udział we wszystkich krajowych zjazdach toksykologicznych, a od 1978 r. w międzynarodowych zjazdach Europejskiego Stowarzyszenia Ośrodków Toksykologicznych (EAPCC). Prof. Cholewa był wiceprezydentem EAPCC i sekretarzem regionalnym na Europę wschodnią. Należy tu podkreślić rolę prof. Janusza Pacha jako świetnego organizatora. Klinika organizowała lub była współorganizatorem licznych sympozjów poświeconych toksykologii klinicznej.

Osobną dziedziną działalności pracowników Kliniki był udział w różnych komisjach i obszarach działalności społecznej. Prof. J. Pach był długoletnim krajowym konsultantem ds. toksykologii klinicznej i przewodniczącego komisji egzaminacyjnej w zakresie specjalizacji toksykologii klinicznej, ekspertem w Międzyresortowej Komisji ds. Aktualizacji Wykazu Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych w Środowisku Pracy, członkiem Rady Sanitarno-Epidemiologicznej przy MZiOS, a ponadto pełnił liczne funkcje w Polskim Towarzystwie Toksykologicznym i Polskim Towarzystwie Lekarskim – jako przewodniczący Sekcji Toksykologii Kliniczne. Dr Adam Wiernikowski był przez 12 lat sekretarzem redakcji i redaktorem poszczególnych numerów Annales Collegii Medici Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, przewodniczącym Komisji ds. Uzależnień przy Wojewodzie Krakowskim oraz długoletnim członkiem i przewodniczącym – do 1.04.2011 r. – Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Krakowie. Dr Zbigniew Wojdyła był działaczem społecznym w organizacjach młodzieżowych – ZMW i ZSMP. Dr Piotr Hydzik od 2011 r. jest regionalnym specjalistą ds.  toksykologii, członkiem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej w dziedzinie toksykologii klinicznej. Członkami tej komisji są również dr Barbara Groszek i dr Adam Wiernikowski oraz dr hab. Jacek Sein Anand z Gdańska. Przewodniczącym zespołu egzaminacyjnego przez wiele lat był prof. Janusz Pach, obecnie funkcję tę pełni specjalista krajowy prof. Anna Krakowiak.

Klinika była miejscem staży szkoleniowych lekarzy i prowadziła liczne kursy w ramach szkolenia podyplomowego. Były tak liczne, że trudno je tutaj wymieniać. Opracowano program dydaktyczny z toksykologii klinicznej w wymiarze 30 godzin, który wprowadzono dla studentów IV r. Wydziału Lekarskiego .

Prowadzono liczne działania o charakterze profilaktycznym, edukacyjnym przez radio i telewizję, we współpracy z Urzędem Wojewódzkim i Wydziałem Zdrowia UM Krakowa wydawano okolicznościowe plakaty i publikacje. Pracownicy Kliniki – Leon Cholewa, Alicja Macheta, Janusz Pach, Adam Wiernikowski, Zbigniew Wojdyła – należeli do członków założycieli Polskiego Towarzystwa Toksykologicznego i inspirowali wiele inicjatyw lokalnych, m. in. byli założycielami Krakowskiego Towarzystwa Pomocy Uzależnionym.

Z historycznego punktu widzenia należy oceniać Klinikę Toksykologii przez pryzmat osiągnięć jej pracowników, doskonalenia zawodowego, rozwoju naukowego i uzyskiwania stopni naukowych, liczby i jakości publikacji, czynnego udziału w zjazdach naukowych oraz osiągnięć organizacyjnych, w tym organizacji sympozjów naukowych o charakterze krajowym i międzynarodowym oraz udziału w organizacji zawodowych egzaminów specjalizacyjnych z toksykologii klinicznej.

Na pewno Klinika Toksykologii w Krakowie odegrała, obok odpowiedniej Kliniki Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, wiodącą rolę w rozwoju i postępie toksykologii klinicznej w Polsce. Zmieniająca się epidemiologia zatruć, narastający problem uzależnień, w tym od nowych substancji psychoaktywnych, szerząca się politerapia i polipragmazja to nowe wyzwania i problemy stojące przed toksykologami klinicznymi nie tylko w Krakowie, ale i w całej Polsce.

Autorzy opracowania: dr Piotr Hydzik, dr Adam Wiernikowski, prof. Janusz Pach

Piśmiennictwo:

1. Hydzik P., Wiernikowski A.: Jubileusz 45-lecia Kliniki Toksykologii w Krakowie – zarys działalności. Przegl. Lek., 2011,68,8, 397-398.
2. Pach J.: Prof. dr Leon Cholewa – Twórca modelu ośrodka toksykologii klinicznej. Lek., 1984, 41, 467.
3. Pach J., Wiernikowski A.: Pamięci Prof. dr Leona Cholewy – toksykologa klinicznego. AM, Kraków, 1984, 1-48.
4. Pach J., Wiernikowski A.: Model krakowski ośrodka toksykologicznego i działalność Kliniki Toksykologii w 20-lecie jej istnienia. XX-lat działalności Kliniki Toksykologii Akademii Medycznej w Krakowie” , pod red. J. Pacha i A. Wiernikowskiego. Kl. Toksykologii, Kraków, październik 1986, 87-90.
5. Pach J., Wiernikowski A.: Dorobek naukowy pracowników Kliniki Toksykologii Akademii Medycznej w Krakowie (Charakterystyka wybranych prac). Ibidem, 91-95.
6. Wiernikowski A.: Klinika Toksykologii w XXV-lecie jej działalności. Kronika Akademii Medycznej im. Mikołaja Kopernika w Krakowie. AM, Kraków, 1992, 6, 15-17.
7. Pach J., Wiernikowski A.: Department of Toxicology in Kraków of the eve of its 30th anniversery. Lek., 1995,52, 5, 287-289.
8. Wiernikowski A.: Ośrodek Detoksykacji  w Krakowie. ESOES, 1995,5, 3-4.
9. Pach J., Wiernikowski A.: Klinika ostrych zatruć. Zarys praktyczny dla studentów medycyny i lekarzy. AM im.Mikołaja Kopernika, w Krakowie, 1989, 1-330.
10. European Association of Poisons Centers and Clinical Toxicologists Scientific Meeting, Kraków 18-20 May 1995. Lek, 1995, 52, 5, 159-292.
11. Wiernikowski A., Groszek B.: Toksykologia kliniczna w Krakowie – XXXV lat działalności Kliniki Toksykologii. Przegl. Lek., 2001, 58, 171-174.
12. Pach J. (red.): Zarys Toksykologii Klinicznej. Wyd. UJ, Kraków, 2009, 1-740